Beograd u ustaničkoj Srbiji
Beograd se nalazio u sastavu ustaničke države ili Karađorđeve Srbije od 13. decembra 1806. do 7. oktobra 1813. godine.
Iako je položaj prestonice delio sa Topolom, predstavljao je najznačajnije političko, administrativno i obrazovno sedište.
Borbe za oslobođenje Beograda[uredi | uredi izvor]
Dahijska vladavina Beogradom[uredi | uredi izvor]
Od decembra 1801. ili januara 1802. godine, Beogradom su vladale dahije Aganlija, Kučuk-Alija, Mula Jusuf i Mehmed-Aga Fočić. Oni su predvodili grupu janičara koja se odmetnula od vlasti sultana. Vlast u gradu su preuzeli nakon ubistva beogradskog vezira Hadži-Mustafa paše.
U pesmi Filipa Višnjića Početak bune protiv dahija, verovatno iz 1809. godine, opisan je izmišljeni događaj u kojem dahije, videvši čudne nebeske pojave, žele predvideti sudbinu uz pomoć tepsije i vode iz Dunava. Pesma pominje Kulu Nebojša i Jakšićevu kulu:
Na Nebojšu kulu iznesoše,
Navrh kule vrgoše tepsiju, (…)
Niz Nebojšu kulu Jakšićevu…
— Početak bune protiv dahija (stihovi 56-77)
Opsada Beograda (1804)[uredi | uredi izvor]
Opsada Beograda je počela tokom leta 1804. godine, samo nekoliko meseci po izbijanju Prvog srpskog ustanka. Samo nekoliko nedelja nakon što je oslobodio Požarevac 12. maja, vojvoda Milenko Stojković je sa svojom vojskom došao do Beograda.
U vreme opsade, pred Beograd je po sultanovom fermanu stigao Bećir-paša između 2.000 i 3.000 vojnika. Svoj logor je postavio na Belim vodama i odatle uputio predlog srpskim ustanicima na Vračaru, da zajedno proteraju dahije i ponovo uspostave sultanovu vlast. Već je dolazak Bećir-paše uznemirio dahije, te su oni tih dana tajno napustili Beograd i otišli Dunavom do Ada Kale kod Kladova.
Saznavši da su dahije izašle iz grada, Bećir-paša je, plašeći se da srpski ustanici to prvi ne učine, krenuo u Beogradsku tvrđavu. Na putu od Belih voda je prošao kroz ustaničke logore na Vračaru, a oni su ga pozdravili postrojeni u špalire i pucanjem iz pušaka. Ubrzo je primio vest gde se nalaze dahije i obavestio upravitelja adakalejskog Ibrahima kako sultan gleda na njihov položaj, tražeći da ih preda srpskim ustanicima. Bećir-paša je dogovorio da ustanici pošalju svoje ljude na Ada Kale, koji će okončati sa dahijama. Tamo je otišao vojvoda Milenko Stojković, koji ih je pobio i njihove glave, izuzev Aganlijine, doneo u Beograd.
Zajedno sa Bećir-pašom, u gradu se nalazilo i Alija Gušanac, krdžalijski zapovednik koji je pokušavao da za svoje lične interese iskoristi sukobe između ustanika i dahija.
Period od 1804. do 1806. godine[uredi | uredi izvor]
Odlikom Ostružničke skupštine od maja 1806. godine, između ostalog je zatraženo da sultan i Porta prepuste gradove srpskim vlastima, dok je Srbi nastaviti da plaćaju poreze. Međutim, Porta je odbacila taj predlog i pokušala da umiri ustanike, shvativši da njihovo nezadovoljstvo nije izazvano samo dahijskim zulumom, kako se najpre mislilo, već da su oni vođeni idejom nacionalnog oslobođenja.
Pripreme za oslobođenje Beograda su trajale dosta dugo. Kako je oslobođenje Beograda imalo važan simbolički značaj, jer bi poslalo snažnu poruku evropskim dvorovima o snazi srpskih ustanika, bilo je potrebno i prisustvo vožda Đorđa Petrovića Karađorđa, koji je u avgustu te godine odneo veliku pobedu u boju na Mišaru.
Ustanička vojska se rasporedila između Save i Dunava, čime je potpuno zatvorila kopnene izlaze iz grada. Knez Sima Marković je bio na savskoj obali, uz vojvodu Janka Katića. Na Carevoj ćupriji, kod današnjeg Hipodroma, nalazio se vojvoda Milan Obrenović sa ustanicima iz Rudničke nahije. Rezervu kod Hajdučke česme na Košutnjaku, predvodio je vojvoda Mladen Milovanović. Carigradski drum je kontrolisao Vasilije Vasa Čarapić, kao najpoverljiviji Karađorđev zapovednik. Ustaničke položaje prema Dunavu je vodio Stanoje Stamatović Glavaš. Na položajima kod Beograda, bili su još predsednik Praviteljstvujuščeg sovjeta serbskog prota Matija Nenadović, pop Luka Lazarević i vojvoda Milenko Stojković.
Procenjuje se da su ustanici raspolagali sa snagama između 12.000 i 25.000 naoružanih ljudi i oko 40 topova, dok tu Turci imali preko 300 topova.
Oslobođenje beogradske varoši[uredi | uredi izvor]
Karađorđe je svoj štab smestio na Tašmajdanu, koji je u tom trenutku bio periferija, daleko iza gradskih zidina.
Ustanički napad na Beograd je počeo na praznik Svetog Andreja Prvozvanog, 30. novembra po julijanskom, odnosno 12. decembra po gregorijanskom kalendaru (zbog kalendarske razlike, danas je to 13. decembar), 1806. godine. Pod okriljem noći, sedmorica ustanika koje su predvodili Uzun Mirka Apostolović i njegovog bimbaše Konda, napala je tursku stražu na spoljnu Sava kapiji u podnožnu Beogradske tvrđave prema obali Save. Uzun Mirko je tada ranjen, tako što ga je turski vojnik nožem posekao po desnoj ruci. Ipak, uspeli su da otvore kapiju i omoguće ustanicima vojvode Miloja Petrovića Trnavca da prodru u beogradsku varoš.
Slično se desilo i kod spoljne Stambol kapije, koja se nalazila na mestu današnje zgrade Narodnog pozorišta i spomenika knezu Mihailu. Na bedem kraj nje se popeo Milisav Čamdžija i zapevao: „Hej braćo Srbi, krila sokolova, k meni, k meni, ja sam na endeku!“ To je bio dogovoreni znak da Vasilije Vasa Čarapić sa svojih 3.000 Gročana krene u napad na šanac i kapiju. Ustanička vojska je krenula sa položaja kod početka današnje Skadarske ulice, a ubrzo je Čarapić pao smrtno ranjen. Njegovi ustanici su uspeli da ga izvuku do Karađorđevog šatora na Tašmajdanu, gde se borio za život još dva sata, nakon čega je umro.
Treći pravac napada je išao na spoljnu Vidin kapiju, na mestu današnje zgrade Prve beogradske gimnazije. Ustanike na ovom delu su predvodili vojvoda Stanoje Stamatović Glavaš i njegov hajduk Vule Ilić Kolarac.
Sutradan u jutarnjim časovima, ustanici su u potpunosti kontrolisali beogradsku varoš. Na ustaničkoj strani je bilo 50 mrtvih i 60 ranjenih, dok je na turskoj strani 250 poginulo i 1.250 zarobljeno.
Oslobođenje Beogradske tvrđave[uredi | uredi izvor]
Beogradski vezir Sulejman-paša je ostao u tvrđavi do 22. decembra 1806, odnosno 3. januara 1807. godine. Zajedno sa pašom, tvrđavu je napustio i Alija Gušanac sa 800 krdžalija i još 700 članova njihovih porodica, koji su ispraćeni prema Vidinu.[1] Pašinim izlaskom, ustanici su zauzeli i Beogradsku tvrđavu i time uspostavili apsolutnu kontrolu nad gradom.
Prestonica ustaničke Srbije[uredi | uredi izvor]
Mada nijednim aktom nije određena prestonica ustaničke države, u praktičnom životu su to bili Beograd i Topola. Dok je Topola uživala ugled prestonice samo zahvaljujući Karađorđevom prisustvu u njoj, odnosno gradu koji je u tu podigao, Beograd je bio sedište svih najviših državnih organa, centar obrazovnog i svakog drugog života.
Sedište Praviteljstvujuščeg sovjeta serbskog[uredi | uredi izvor]
Praviteljstvujušči sovjet serbski je od 1807. do sloma ustaničke države 1813. godine, smešten u jednoj kući u u današnjoj Ulici braće Jugovića, iza Akademskog parka.
U ovo kući su živeli članovi Sovjeta za vreme boravka u Beogradu, a stalno su tu boravili sekretari Sovjeta Božidar Boža Grujović i Ivan Jugović, kao i pisari.[2] Kuća je srušena u prvoj polovini septembra 1893. godine.
Velika škola[uredi | uredi izvor]
Velika škola u Beogradu je osnovana 31. avgusta 1808. godine, a nastava je počela da se realizuje narednog dana. Škola je sadržala elemente srednjoškolskog i visokog obrazovanja, na taj način što su se u prve dve godine izučavali predmeti istorija, geografija, računica, stilistika i nemački jezik, da bi se u trećoj godini izučavali pravni predmeti (državno pravo, krivično pravo i međunarodno pravo).
Među njenim profesorima, bili su najumniji Srbi svoga vremena: Dositej Obradović, Ivan Jugović, Sima Milutinović Sarajlija, Miljko Radonjić, Lazar Vojnović... Učenici su uglavnom bili sinovi ustaničkih vođa, poput Alekse Karađorđevića, Jevrema Nenadovića, Sime Nenadovića i Milosava Zdravkovića Resavca, ali su se mogli upisati i drugi đaci, kao što je bio Vuk Stefanović Karadžić.
Na temeljima ove, osnovani su Liceum Knjažestva serbskog (1838), potom Velika škola (1863) i na kraju Univerzitet u Beogradu 1905. godine. Takođe, Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu uzima 1808. godinu za vreme svog osnivanja, budući da su se na Velikoj školi izučavali pravni predmeti.
Verski objekti[uredi | uredi izvor]
Beogradska bogoslovija[uredi | uredi izvor]
Po dolasku u Srbiju, Dositej Obradović je najpre stanovao u Karađorđevom konaku u Beogradu, a kasnije u kući Sovjeta. Potom mu je "od naroda" poklonjena jedna turska kuća od cigala i blata sa drvenim krovom, iza Bajram-begove džamije (mesto današnje zgrade Narodnog pozorišta), na uglu današnje Dositejeve i Ulice braće Jugovića.
Dositej je u ovoj kući 1810. godine, osnovao prvu beogradsku Bogosloviju. Za njenog upravitelja je postavljen Vićentije Rakić, iguman manastira Fenek.[3] Pošto je kuću u potpunosti prepustio Bogosloviji, Dositej se vratio da stanuje u kući Sovjeta, gde je i umro 28. marta 1811. godine. Sahranjen je ispred hrama, na čijem mestu se danas nalazi Saborna crkva u Beogradu.
Džamije[uredi | uredi izvor]
Prilikom oslobođenja 1806. godine, oštećena je Hasan-pašina džamija u Donjem gradu Beogradske tvrđave, koju je podigao veliki vezir Seid Hasan-paša.
Ponašanje ustaničkih prvaka u Beogradu[uredi | uredi izvor]
Karađorđe je odmah po oslobođenju izdao zapovest da se ne smeju pljačkati turske kuće. Kako naređenje nije u potpunosti poštovano, prekršioci su bili kažnjavani smrću.[1] Tursku sirotinju iz grada, koja je bila na ivici egzistencije, srpske vlasti su pokupile u dve lađe i Dunavom uputile prema Vidinu. Međutim, lađe je kod Poreča (Donjeg Milanovca) zaustavio vojvoda Milenko Stojković, iz njih probrao: „...najljepše žene i djevojke i djevojčad i žensku djecu“ i napravio svoj harem.[4]
Među onima koji nisu poštovali naredbu, a izbegli su kaznu, našli su se Mladen Milovanović, knez Sima Marković i Vule Ilić Kolarac.[5] Mladen Milovanović je preuzeo đumrukanu (carinarnicu) u Beogradu, koju je držao do kraja ustanka i stekao ogromno bogatstvo. Milovanović i Miloje Petrović Trnavac su se uselili u kuću Mehmed-age Fočića.[6] Njihovi bećari su znali da na ulici, često iz čiste obesti, prebiju prolaznike bez obzira jesu li Srbi ili Turci.
Vuk Stefanović Karadžić beleži da je Mladenu Milovanoviću i Miloju Petroviću Trnavcu:[7]
„...pri pljački Beograda odmah pripao najveći deo plena, tako su produžili da uzimaju najbolje kuće i dućane u gradu, najrentabilnije magaze i zemlju po selima.“
Pad Beograda (1813)[uredi | uredi izvor]
Osmanske snage su 7. oktobra 1813. godine ponovo zauzele Beograd. Tim događajem je završen Prvi srpski ustanak, kao i srpska vladavina Beogradom, nad kojim će ponovo steći upravu tek 19. aprila 1867. godine, predajom ključeva grada knezu Mihailu Obrenoviću.
Nasleđe[uredi | uredi izvor]
.jpg)
Porodica Karađorđević od 1890. godine proslavlja Svetog Andreja Prvozvanog kao krsnu slavu. Naime, po smrti supruge kneginje Zorke i tek rođenog sina Andreja, knez Petar Karađorđević je prestao da slavi Svetog Klimenta Rimskog (8. decembar) i za svetitelja zaštitnika porodice uzeo Andreja Prvozvanog (13. decembar), u sećanje na dan kada su ustanici pod zapovedništvom njegovog dede vožda Karađorđa oslobodili beogradsku varoš.[8]
U parku između Narodnog pozorišta u Beogradu i Ratničkog doma, nalazi se spomenik vojvodi Vasi Čarapiću, nedaleko od mesta na kojem je poginuo prilikom napada na Stambol kapiju 1806. godine. Spomenik je otkriven 12. avgusta 1951. godine.
Centralne beogradske ulice nose imena ustaničkih zapovednika koji su predvodili oslobođenje Beograda 1806. godine:
- Po voždu Karađorđu, kao vrhovnom komandantu, nazvane su Karađorđeva ulica uz obalu Save, kao i jedna ulica u Zemunu, gde se nalazi i Karađorđev trg;
- Ulica kojom su prošli ustanici po zauzimanju Stambol kapije, podeljena je na dva dela: prvi nosi ime Vase Čarapića, a drugi deo je Ulica Uzun Mirkova;
- Ulica kneza Sime Markovića se nalazi na Gradskoj opštini Stari grad i u njoj se nalaze Saborna crkva i Konak kneginje Ljubice;
- Na Ulicu kneza Sime Markovića prema Brankovom mostu, naslanja se Pop Lukina ulica;
- Na Vračaru se nalaze Ulica Prote Mateje i Ulica Stanoja Glavaša.
- U naselju Kotež u Gradskoj opštini Palilula, jedna ulica nosi ime Janka Katića. Njegovo ime nose i ulice u gradskim opštinama Grocka, Lazarevac, Mladenovac i Sopot.
Ustanički Beograd u popularnoj kulturi[uredi | uredi izvor]
Pesma sa Kumbare[uredi | uredi izvor]
Napad na Beograd 1806. godine, prikazan je u jugoslovenskom filmu Pesma sa Kumbare iz 1955. godine. Glavni lik filma je ustanik Milisav Čamdžija, koga je tumačio glumac Severin Bijelić. Vojvodu Vasu Čarapića je igrao Vasa Pantelić, a Uzun Mirka je igrao Stole Aranđelović.
Opera „Prvi ustanak“[uredi | uredi izvor]
Prema drami Slavomira Nastasijevića, njegov brat Svetomir Nastasijević je komponovao operu u četiri čina „Prvi ustanak“. Komponovao ju je 1954. godine u čast dva veka od Prvog srpskog ustanka, a prvi put je izvedena 1957. godine u Kolarčevoj zadužbini. Četvrti čin opere obrađuje oslobođenje Beograda 1806. godine.
U književnosti[uredi | uredi izvor]
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Reference[uredi | uredi izvor]
- ^ a b Prilozi za istoriju Prvog srpskog ustanka - neobjavljena građa. Beograd: Narodna knjiga. 1954. str. 110.
- ^ Prilozi za istoriju Prvog srpskog ustanka - neobjavljena građa. Beograd: Narodna knjiga. 1954. str. 142—143.
- ^ „Istorijat Bogoslovije Svetog Save u Beogradu”.
- ^ Karadžić, Vuk St. (1977). Srpska istorija našega vremena. Beograd: Nolit. str. 234—235.
- ^ Prilozi za istoriju Prvog srpskog ustanka - neobjavljena građa. Beograd: Narodna knjiga. 1954. str. 112.
- ^ Karadžić, Vuk St. (1977). Srpska istorija našega vremena. Beograd: Nolit. str. 169.
- ^ Karadžić, Vuk St. (1977). Srpska istorija našega vremena. Beograd: Nolit. str. 134.
- ^ Babac, Dušan (2019). Petar I - kralj oslobodilac. Beograd: Evro Book. str. 50. ISBN 978-86-505-3170-9.