Gradina (Jelica)

Gradina na planini Jelici je višeslojni arheološki lokalitet koji se nalazi u Dragačevu, 8 km jugozapadno od Čačka, sa nalazima iz perioda starijeg gvozdenog doba i srednjeg veka (ostaci utvrđenja). Tokom dosadašnjeg istraživanja kao najvažniji su se pokazali ostaci iz 6/početka 7. veka. (ranovizantijski period), kada je na ovom mestu iznova podignut utvrđen grad, i iz ranosrednjovekovnog (okvirno 7.-8./početka 9. veka) perioda.

Gradina privlači pažnju ljubitelja starina i istraživača od 1843. g., čime predstavlja jedno od najranije poznatih arheoloških nalazišta u Srbiji. Arheološka iskopavanja na ovom mestu počinju 1984. g. i sa prekidima traju do danas, pod rukovodstvom prof. dr Mihaila Milinkovića, profesora Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu.

Istorijat iskopavanja[uredi | uredi izvor]

Janko Šafarik je 1865. godine istraživao ovo nalaziše, smatrajući da se radi o rimskom kastelu, nakon njega Sima Trojanović i Feliks Kanic, koji je ostavio skicu nalazišta, jedinu sačinjenu pre početka arheoloških iskopavanja 1984, pod rukovodstvom Mihaila Milinkovića, tada asistenta Arheološkog instituta u Beogradu. Sistematska iskopavanja vode se od 1986. Nakon 2001. g. projekat istraživanja prelazi na Filozofski fakultet u Beogradu, i dalje pod rukovodstvom prof. dr Mihaila Milinkovića. Iskopavanja, koja su u toku, finansiraju se od strane Ministarstva kulture Srbije i manjim delom donacijama. Manji deo otkrivenih nepokretnih spomenika podvrgnut je konzervaciji (Gornji grad, Bazilika "E" i Objekat II).

Na lokalitetu je otkrivena trobrodna bazilika (označena kao Bazilika A) i veći broj grobova. Pokojnici sahranjivani u bočnim brodovima i u narteksu, na mestima gde pod danas nije sačuvan, u jednostavne rake, položeni na leđa, sa rukama opruženim uz telo ili ređe savijenim u laktovima.

Zapadno od bazilike „A“ nalazi se crkva sa nekropolom, koja je označena kao Bazilika "B" sa naosom koji ima aneksom na severnoj strani i narteks i polukružnu apsidu. Oko bazilike je nekropola. Otkriven je 31 grob.

Bazilika označena kao Bazilika "C" se nalazi na severozapadnoj strani gradine. Građena je od lomljenog kamena i opeke. Na istočnoj strani je polukružna apsida. U severozapadnom delu su sačuvani ostaci fresko slikarstva. Zidovi baptisterijuma, koji je povezan sa naosom, su bili ukrašeni freskama. Grobovi, ukopani u zemlju, otkriveni su u crkvi i oko nje.

Na zapadnoj padini Gradine istraživani su i ostaci Bazilike "D". Ova iskopavanja još nisu okončana.

Otkriveni su i fragmenti keramike, najčešći oblik je lonac, kao i fragmenti stakla, gvozdeni klinovi, vrhovi strela i jedan bronzani novčić.

Arheološko istraživanje Gradine i dalje traje, od 2005. g. iskopavanja se odvijaju svake godine, sa dinamikom koja zavisi od finansijske podrške Ministarstva kulture Srbije (lokalne vlasti ne učestvuju u finansiranju istraživanja). Uglavnom su usmerena na Gornji grad pri vrhu Gradine i trenutno su uglavnom posvećena građevinama svetovne namene. Pažnja se poklanja svim kulturnim horizontima, praistorijskim, ranovizantijskim i ranosrednjovekovnim, posebno imajući u vidu da Gradina na Jelici predstavlja jedan od retkih lokaliteta u Srbiji koji nakon sloja rušenja krajem 6. ili početkom 7.v. poseduje tragove nastavka života, kroz 7. i 8. vek. Gradina na Jelici je jedno od najvažnijih ranovizantijskih i ranosrednjovekovnih nalazišta u Srbiji i u regionu i kao takva je poznata kako u domaćim, tako i u međunarodnim naučnim krugovima.

Iskopavanja ranovizantijskog grada[uredi | uredi izvor]

Iskopavanja ranovizantijskog grada, koji se sa nesorednom okolinom prostirao na površini od oko 20 ha, otkrila su samo mali deo ukupne površine. Ipak, jasno je da se grad, čije ime do sada nije odgonetnuto, sastojao od nekoliko posebno branjenih četvrti (Gornji grad, Severno podgrađe, Južno podgrađe...). Otkriveni su ostaci pet crkava, od kojih su dve bile ukrašene živopisom, a jedna je posedovala i krstionicu. U gradu su se nalazile stambene zgrade, neke od njih i raskošnije, poput rezidencija (sa figuralnim kapitelima), radionice i drugi objekti. Neke od zgrada su posedovale sistem odvođenja otpadnih voda. Iz njih potiče obilje pokretnih nalaza, koji omogućavaju hronološko određenje, rekonstrukciju profesionalnih aktivnosti nekadašnjih stanovnika, načina i standarda života, donekle i trgovačkih veza, kao i, uz nužan oprez, kulturnih i etničkih uticaja. U ovom kontekstu je potrebno pomenuti veštački deformisane dečje lobanje, ustanovljene antropološkom analizom, iz Bazilike "A" i nekropole oko Bazilike "B", što odgovara običaju odn. modi vremena koja je bila prisutna kod jednog broja plemena, poput Huna, ali i Germana (Gepida i dr.). Reč je takođe o ulomcima keramičkog posuđa, među njima i amfora, ulomcima staklenog posuđa i prozorskog stakla, alatu, svakodnevnim upotrebnim predmetima (ključevi, brave, kuhinjski noževi, češljevi itd.), metalnim delovima odeće (kopče, fibule, ukrasne igle), nakitu (minđuše, narukvice, prstenje), oružju, novčićima i raznim drugim predmetima.

Oko 600. g. grad je stradao u silovitom požaru, na čije se tragove nailazi u gotovo svakom iskopu. Nakon njegovog uništenja on je ponovo naseljen, sa populacijom koja je koristila grnčariju uglavnom slovenskog načina izrade. U ovom trenutku nije moguće preciznije odrediti trajanje hijatusa između uništenja i ponovnog naseljavanja grada. Jedan manji broj nalaza otvara mogućnost neposrednog kontakta između prvobitnih stanovnika grada i novodoseljenih. Striktne etničke odrednice su još preuranjene, kada je reč o pripadnosti ovih populacija, koje ni u jednom ni u drugom slučaju ne moraju biti monoetničke. Jedan manji broj arheoloških nalaza, kako iz grobova tako i iz zgrada, upućuje i na Germane kao stanovnike grada, moguće Gepide (prema nalazima keramike ukrašene „žigosanim“ ornamentima), iako veći deo „materijalne kulture“ nedvosmisleno nosi odlike koje je vezuju za autohtonu populaciju kako po pitanju radioničkog porekla, tako i po upotrebi. Na ovom mestu treba imati u vidu proces akulturacije, koji u svom krajnjem ishodu etničku atribuciju arheoloških nalaza čini nemogućom (promena načina života, oblačenja i dr. običaja kod pridošlica, pripadnika „varvarskih“ plemena naseljenih na carskoj teritoriji. Autohtono stanovništvo teritorije današnje Srbije u 6. veku govorilo je latinski i bilo je hrišćanske veroispovesti. Takvo se stanovništvo naziva Romanima.

Nalazi[uredi | uredi izvor]

Pokretne nalaze sa Gradine na Jelici čuva Narodni muzej u Čačku, među njima i nekoliko mediteranskih amfora, koje su rekonstruisane, kao i figuralne kapitele, koji su retki u Srbiji. U muzeju su izloženi manji deo nalaza sa Jelice kao i deo nalaza iz centra Čačka sa lokaliteta slične starosti. Između ostalog tu su izloženi i ostaci fresko-živopisa iz krstionice Bazilike "C". Nepokretni nalazi su samo delimično konzervirani, dok je većina iskopa zatrpana, čekajući svoj trenutak za konzervaciju. I pored toga, Gradina posetioca nagrađuje svojim svojstvima vazdušne banje i predivnim pogledom sa pristupačnog vrha (846m), na kome se vide konzervirani ostaci jedne od pet crkava (Bazilika "E"), sa grobnicom i sa dva profana objekta u neposrednoj blizini. Do nalazišta se može lako doći sa magistrale Čačak-Užice, preko skretanja za Guču i potom za Goračiće, asfaltom. Kod nove crkve i česme pored puta, u selu Grab, skreće se na kratak makadamski put koji vodi do nalazišta. Automobilom se od skretanja sa magistrale do nalazišta može stići za 10-15tak minuta. Prilaz je moguć i iz pravca Guče, preko Goračića ili preko Karaule.

Literatura[uredi | uredi izvor]

Milinković, M. Arheološka istraživanja Gradine na Jelici u 1989. i 1994. godini, Zbornik radova Narodnog muzeja Čačak, XXIV, 1994.
Milinković, M. Gradina na Jelici. Zbornik radova Narodnog muzeja, Čačak, XVI, 1986.
Milinković, M. Gradina na Jelici. Ranovizantijski grad i srednjovekovno naselje, Beograd 2010 (monografija).

Vidi još[uredi | uredi izvor]

Arheološka nalazišta u Srbiji

Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]