Mala hidroelektrana Temac
| Mala hidroelektrana Temac | |
|---|---|
|
| |
| Osnovni podaci | |
| Država |  Srbija
|
| Najbliže naselje | Temska |
| Reka | Temštica |
| Početak izgradnje | 1939. |
| Prva sinhronizacija | 1940. |
| Podaci o jezeru | |
| Podaci o elektrani | |
| Broj turbina | 3 |
| Tip | pribranska |
| Instalisana snaga | 0,78 MW |
Mala hidroelektrana „Temac” nalazi se u ataru sela Temska na reci Temštici, uzvodno od manastira Sveti Đorđa, u središnjem delu Ponišavlja, U radu je od 1940. godine, i do maja 1990. godine neprekidno je radila bez ozbiljnijih remont od početka proizvodnje, kada je zbog neekonomičnosti prestala sa radom i konzervisana u radnom stanju. Međutim izgradnjom Zavojske akumulacije i hidroelektrane „Zavoj”, ostala je bez vode, zbog reduciranog dotoka vode oko šest puta, od 9 m³/sek na 1,5 m³/sek.
Položaj[uredi | uredi izvor]
Nalazi se u neposrednoj blizini naselja Temska i Grada Pirota u Pirotskom okrugu u podnožju Stare planine, na reci Temštici desnoj pritoci Nišave. U njenoj blizini se nalazi osnovna škola, pošta, nekoliko prodavnica i kafića, Manastir svetog Đorđa i tvrđava Temac, po kojoj je i dobila ime.
Uslovi koji su vladali u pirotskom kraju pred izgradnju hidroelektrane[uredi | uredi izvor]
Nakon osnivanja Kraljevine Jugoslavije posle Prvog svetskog rata u Pirotu je započela transformacija proizvodnog zanatstva (proizvodnja grnčarije, ćilimova, kačkavalja itd.) u sitniju manufakturno-industrijsku proizvodnju (tabane, ciglane, ledare, mlinove, fabrike sapuna, zejtina i gumene obuće). Industrijalizacija je uticala i na urbanizaciju, i postepeno prevođenje seoskog stanovništva u gradsko, odnosno poljoprivrednih domaćinstava u gradska i radnička domaćinstva. Novonastale promene zahtevale su uvećanu potrebu za proizvodnjom i potrošnjom električne energije. Količina proizvedene električne energije u pirotskoj termoelektrani zadovoljavala je samo minimum potreba.
Do tada dostupne izvore energije drvo i ugalj (u parnim mašinama), za proizvodnju polako zamenjuje hidroenergetski potencijal reka iz sliva ponišavlja. Prvo su to učinili lokalni industrijalci Dimitrije Mladenović Gaga i Braća Cekić vlasnici fabrike „Tigr“ u Pirotu, s kraja 40-tih godina 20. veka, kada su shvatili da parna lokomobila „Tigra“ više nije u stanju da obezbedi dovoljnu količinu električne struje, a drugih izvora nije bilo. To ih je potstaklo da početkom 1940. godine na reci Temštici, uzvodno od manastira sveti Đorđa, izgrade hidroelektranu „Temac“ snage od 200 konjskih snaga.
| „ | Prvi projekat predviđao je izgradnju brane na reci Nišavi 3,5 km nizvodno od Pirota sa padom od 4 m i snagom od 100 konjskih snaga. Drugi se odnosio na izgradnju brane na reci Temštici, uzvodno od manastira Sv. Đorđa, sa padom od 18 do 20 m i snage od 200 ks pri najmanjem vodostaju. Odluci po kom će se projektu raditi prethodila su merenja na obe lokacije. Za to su bili zaduženi g. A. Stevović, elektrotehnički inženjer niške železničke radionice, i g. J. Vidaković, inženjer Okruga pirotskog.[1] | ” |
Za realizatora ovog projekta angažovan je Aćim Stevović, provereni projektant, koji je već sagradio branu hidroelektrane u Užicu i garđevinske objekte na hidroelektrani na Nišavi, kod manastira „Sv. Petka” u Sićevačkoj klisuri.[2]
Istorija[uredi | uredi izvor]
A sve je počelo 9. juna 1939. godine, kada je vlasnicima „Tigra”, tada već potencijalnom investitoru, od Ministarstva trgovine i industrije Kraljevine Jugoslavije data dozvola za izgradnju hidroelektrane.
Avgusta meseca 1940. godine, Hidro-električnoj centrali „Temac“ Dimitrija Mladenovića Gage i Braće S. Cekić, kako je bio prvi naziv pod kojim je Ministarstvo trgovine i industrije izdalo je i dozvolu pod rednim brojem IV br. 31381, Dimitriju Mladenoviću, Miloradu i Jovanu Cekiću da obavljaju industrijsku radnju za proizvodnju i prodaju električne energije.[3]
Intenzivni radovi na objektu počeli su odmah po dobijanju rešenja Kraljevske banske uprave od 20. septembra 1939. godine, a okončani su nakon šest meseci.
- Građevinski radovi
U okviru ovih radova izgrađena je:
- kamena i lučna brana visine 5 a dužine 50 metara,
- dovodni tunel prečnika 1,6 a dužine 18 metara,
- dovodni cevovod prečnika 1,6 dužine 37 metara,
- mašinska zgrada sa dva magacina.
- Mašinski radovi
U okviru mašinskih radova instalirana je turbina sa generatorom. Objekat je raspolagao sa jednom horizontalnom turbinom, tipa Frensis, sa 500 o/min, 600 KS i maksimalnim protokom vode od 3 m³/sek, proizveden u kompaniji Pejić, Stefanović i komp. – Niš.
Generator Ganc (Mađarska) bio je direktno vezan sa turbinom, sa maksimalnih 500 o/sek. snage 650 A, 400 V i 50 Hz. Preko transformatora napon od 400 V je transformisan na 15.000 V. Električna energija sa takvim naponom je, putem dalekovoda, prenošena do fabrike, gde je opet transformisana na 220 V.
- Početak rada i prodaja struje
Objekat koji je bio gotov 8. marta 1940. godine, ali je tačno vreme početka rada vezano za dva datuma: prvi – 12. april 1940. godine,[4] kada je sistem prvi put isproban i stavljen u pogon, i drugi – 5. avgust 1940. godine, kada je hidroelektrana zvanično dobila dozvolu za rad.[5]
Odmah po dobijanju dozvole za rad, hidrocentrala je počela da radi punom snagom i da donosi profit njenim vlasnicima. Interesovanja prigradskih sela za elektrifikaciju naglo su porasla. Selo Temska je odmah dobilo električno osvetljenje i, posle Gnjilana, postalo drugo elektrificirano selo u opštini.
Dana 1. marta 1941. godine hidroelektrana „Temac” je ponudila Pirotskom električnom i industrijskom društvu višak električne energije kako za osvetljenje, tako i za motorni pogon i termičku upotrebu na području Pirota. Međutim kako je Ugovor između dve zainteresovane strane sačinjen je 4. aprila 1941. godine i osim teksta ponude sadržao je sledeće: „Ako se u trajanju ove koncesije ukaže potreba za podizanje električnog tramvaja, to se pravo prvenstva daje ovom društvu”, nije realzovan pošto je nakon dva dana Hiter sa svojim snagama izvršio napad na Kraljevinu Jugoslaviju.
- Rad HE za vreme Drugog svetskog rata
O radu hidrocentrale za vreme Drugog svetskog rata, osim postojanja ugovor između hidrocentrale „Temac” i opštine Pirot o prodaji električne energije po ceni od 1,40 leva po kilovat času drugih pisanih podataka nema.[6]
- Rad HE nakon Drugog svetskog rata
Po završetku Drugog svetskog rata hidrocentrala „Temac” i termoelektrična centrala u Pirotu bile su mobilisane samo nekoliko dana posle oslobođenja Pirota, tako da se može zaključiti da je rad HE „Temac” bio kontinuiran. Ipak, količina proizvedene struje u termoelektrani je bila nedovoljna.[7]
Sa željom da se na hidroelektrani iskoristi i nizak vodostaj, juna 1953. godine ugrađena je manja turbina jačine 150 KW, Osim radova na postrojenjima, nova vlast u SFR Jugoslaviji izvršen je i remont dalekovoda 15 KW Pirot-„Temac”.[8]
Građevinsko-tehničke karakteristike objekta[uredi | uredi izvor]
| Tip brane | Betonska prag u koritu |
| Visina | 5 metara |
| Instalisana snaga | 0,78 MW |
| Turbine | Tri Francis turbine, proizvođača „J. M. Voith Heidenheim“ (1940, 1945, 1953) |
| Generatori |
|
| Instalisani protok | 4,65 metara kubnih po sekundi |
| Moguća godišnja proizvodnja | 2,50 GWh |
Vidi još[uredi | uredi izvor]
Izvori[uredi | uredi izvor]
- ^ „Trgovinski glasnik”, 14.10.1903. godine, br. 228. Izvod iz pirotskog lista „Graničar”.
- ^ „Glasnik” Istorijskog arhiva Valjeva, br. 34. str. 33.
- ^ 55 godina elektrifikacije Pirota (1922-1977), Monografija. str. 25.
- ^ Komisijski zapisnik od 13.4.1940. god.
- ^ Kraljevska banska uprava Niš, VIII Br. 12208, 9.8.1940. god.
- ^ Dr Todor Vasić, “Tigar”- Pirot, dec. (1970). str. 29.
- ^ 55 godina elektrifikacije Pirota (1922-1977). str. 30.
- ^ 55 godina elektrifikacije Pirota (1922-1977). str. 31.
Literatura[uredi | uredi izvor]
- Stevović, S. (2005). Značaj i namena malih hidroelektrana i malih akumulacija. Vodoprivreda, 37 (4-6), 299-304
- „Bela knjiga Elektroprivrede Srbije” JP EPS, Beograd (2011)
- „Od Đetinje do Đerdapa” ZEP, Beograd (1979)
- Nebojša Stanković „U kamenu voda, iz vode svetlost“ JP „Elektrodistribucija Leskovac”, Leskovac (2003)
- „Hidroelektrane ED Jugoistok – Niš“ PD „Jugoistok“, Niš (2011)
Spoljašnje veze[uredi | uredi izvor]
Mediji vezani za članak Mala hidroelektrana Temac na Vikimedijinoj ostavi
 |  | ||