Mletačka Dalmacija

Mletačka Dalmacija Dalmatia Veneta
1409.—1797.
Položaj mletačke Dalmacije u odnosu na matično područje Mletačke republike
Glavni grad	Zadar
Regija	Jugoistočna Evropa
Zemlja	Mletačka republika
Događaji
Status	Bivša pokrajina
Vladavina
• Oblik	pokrajina
Istorija
• Uspostavljeno	1409.
• Ukinuto	1797.
Prethodnik Sledbenik Kraljevina Ugarska Habzburška monarhija

Mletačka Dalmacija (lat. Dalmatia Veneta) bila je dio Dalmacije koji se tokom srednjovjekovnog i ranog novovekovnog perioda nalazio pod vlašću Mletačke republike. Prvobitni pokušaji širenja mletačkog uticaja u ranom razdoblju od 10. do 12. vijeka nisu doveli do trajnijih tekovina na dalmatinskim prostorima, tako da prva konsolidacija mletačke vlasti nad pojedinim primorskim gradovima i ostrvima nastupa tek u periodu od početka 13. do sredine 14. vijeka. Iako su Zadarskim mirom (1358) izgubili sve dalmatinske posjede, Mlečani su početkom 15. vijeka obnovili svoje pozicije, nakon čega se Mletačka Dalmacija rzvijala u kontinuitetu sve do kraja 18. vijeka.

Geografija

Mletački posedi u Istri, Dalmaciji i Zeti u poznom srednjem veku

Postepeno širenje mletačke Dalmacije u ranom novom veku

Mletačka republika je imala posjeda na Balkanskom poluostrvu i istočnom Sredozemlju, kao što je Mletačka Albanija u Jadranskom moru i Mletačka Jonska ostrva u zapadnoj Grčkoj. Posjedi u Dalmaciji su se prostirali od Istre do današnjeg Crnogorskom primorja: sva dalmatinska ostrva i kopnene teritorije od centralnog Velebita do sjevernih granica Dubrovačke republike. Požarevačkim mirom iz 1718. godine Mletačka je po posljednji put uvećala svoje posjede u Dalmaciji: napravljeni su mali pomaci, uzimajući oblast Sinja, Imotskog i Vrgorca u Dalmatinskom zaleđu.

Istorija

Srednji vijek

Počevši sa duždom Pjetrom II Orseolom, koji je Mletačkom vladao od 991. godine, mletačku pažnju prema Venetu definitivno je zasijenila jaka želja za kontrolom Jadranskog mora. Unutrašnji sukobi su se stišali, a trgovinu sa Vizantijskim carstvom pojačao je povoljan ugovor (Zlatna bula) sa vizantijskim carem Vasilijem II. Carski ukaz mletački trgovci su oslobođeni poreza, koji su plaćali drugi stranci ali i samo Vizantijci. Godine 1000. ekspedicija mletačkih brodova u priobalnim dijelovima Istre i Dalmacije obezbjedila je mletačku vrhovnu vlast u tom području, a Neretljani, srpsko pleme koje se bavilo piratstvom, trajno je potisnuto. Tom prilikom dužd Orseolo se proglasio „duždom Dalmacije”, što je označilo početak mletačkog kolonijalnog carstva. On je takođe bio odgovora za uspostavljanje slavne cernomije „Vjenačanje mora”. U tom trenutku Mletačka republika je imala čvrstu kontrolu nad Jadranskim morem, ojačani ekspedicijama Pjetrovog sina Otona 1017. godine.

Stvaranje mletačkog prekomorskog carstva počelo je sa osvajanjem Dalmacije i dostiglo je svoj najveći obim na kraju Četvrtom krstaškog rata 1204. godine, sticajem tri oktave Vizantijskog carstva.

Godine 1409, tokom dvadesetogišnjig ugarskog građanskog rata između kralja Žigmunda i napuljske dinastije Anžu koju je predvodio Ladislav Napuljski, Ladislav je prodao svoja „prava” na Dalmaciju Mletačkoj republici za sumu od 100.000 dukata. Centralizovanija trgovačka republika preuzela je kontrolu nad gradovima 1420. godine (izuzev Dubrovačke republike), koji će ostati pod mletačkom kontrolom u periodu od 377. godine (1420—1797). Najjužnija područja Dalmacije (danas dio Crnogorskog primorja) nosila su naziv Mletačka Albanija tokom tog perioda.

Mletačko-turski ratovi u Dalmaciji

Glavni članak: Mletačko-turski ratovi

U periodu od 15. do 18. veka, na dalmatinskim je prostorima vođeno nekoliko mletačko-turskih ratova. Prodori osmanskih snaga do mletačkih poseda u Dalmaciji vršeni su već tokom mletačko-turskog rata (1463-1479), a znatno su intenzivirani tokom narednog mletačko-turskog rata (1499-1503). Mletački posedi u Dalmaciji ponovo su postradali za vreme Kliškog rata (1537-1540), a osmanska vlast se tokom narednog mletačko-turskog rata (1570-1573) proširila do samih zidina mletačkih gradova u opustošenoj Dalmaciji.

Do preokreta je došlo tek tokom Kandijskog rata (1645-1669), kada su mletačke snage uspele da oslobode deo dalmatinskog zaleđa (ital. acquisto vecchio / stara stečevina). Potom je za vreme Prvog morejskog rata (1684-1699) usledilo još značajnije proširenje mletačke Dalmacije prema unutrašnjosti (ital. acquisto novo / nova stečevina), a konačna mletačko-turska granica u Dalmaciji utvrđena je nakon Drugog morejskog rata (1714-1718), kada je došlo do dodatnog mletačkog proširenja (ital. acquisto novissimo / najnovija stečevina). Takvo stanje je ostalo sve do kraja mletačke vlasti u Dalmaciji (1797).

Pad Mletačke Dalmacije

Tokom proleća 1797. godine, došlo je do naglog pogoršanja međunarodnog položaja Mletačke republike. Sklapanjem Leobenskog ugovora (18. april) između Francuske republike i Habzburške monarhije započet je proces postepenog komadanja mletačkog državnog područja. Ugovor je sadržao odredbe o budućoj promeni statusa Mletačke Dalmacije, koja je obećana Habzburškoj monarhiji. Iskoristivši političke nemire u Veneciji, bečki dvor je već tokom leta 1797. godine izvršio vojno zaposedanje Mletačke Dalmacije, a novo stanje je ozvaničeno Kampoformijskim mirom (17. oktobar 1797. godine), čime je okončano viševekovno mletačko prisustvo na istočnoj obali Jadrana.

Stanovništvo

Pošto su se granice mletačkih poseda na istočnim obalama Jadrana često menjale, uporedo sa tim promenama menjala se i demografska struktura stanovništva u opsegu mletačke Dalmacije. U samim primorskim gradovima i na ostrvima, odnosno na teritorijama koje su najduže bile u sastavu ove mletačke pokrajine, živelo je staro romansko stanovništvo (dalmatinski Romani), dok se udeo slovenskog stanovništva (hrvatskog i srpskog) vremenom povećavao putem migracija iz susednih oblasti u zaleđu. Staro romansko stanovništvo je govorilo specifičnim dalmatoromanskim jezikom, dok su mletački službenici upotrebljavali venetsku varijantu italijanskog jezika. Zvaničan jezik uprave je pored italijanskog bio i latinski. Slovensko stanovništvo mletačke Dalmacije govorilo je čakavskim i srpskim jezikom.

Za slovensko stanovništvo koje je živelo u ruralnim zajednicima u dalmatinskom zaleđu upotrebljavan je i naziv Morlaci. U verskom pogledu, stanovništvo mletačke Dalmacije je najvećim delom bilo rimokatoličke veroispovesti (dalmatinski Romani, Venecijanci, Hrvati, Srbi katolici), dok je manji deo pripadao pravoslavnom hrišćanstvu (pravoslavni Srbi i Grci). Mletačke državne i pokrajinske vlasti su se dugo protivile priznavanju verskih sloboda svojim pravoslavnim podanicima, koji su se opirali pokatoličavanju, tako da je versko pitanje u mletačkoj Dalmaciji dugo ostalo nerešeno.

Vidi još

• Srbi u Dalmaciji
• Mletačka Albanija
• Ilirske provincije

Literatura

• Antoljak, Stjepan (1936). Dalmacija i Venecija na preliminarima u Leobenu i na miru u Campo-Formiu. Zagreb: Filozofski fakultet. 
• Bakotić, Lujo (1939). Srbi u Dalmaciji od pada Mletačke republike do ujedinjenja. Beograd: Geca Kon. 
• Božić, Ivan (1979). Nemirno Pomorje XV veka. Beograd: Srpska književna zadruga. 
• Božić, Ivan (1982). „Raspad mletačkog sistema u Primorju”. Istorija srpskog naroda. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 403—413. 
• Veselinović, Rajko (1986). „Srbi u Dalmaciji”. Istorija srpskog naroda. 4 (2). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 7—66. 
• Voinovitch, Louis (1934a). Histoire de Dalmatie. 1. Paris: Hachette. 
• Voinovitch, Louis (1934b). Histoire de Dalmatie. 2. Paris: Hachette. 
• Del Negro, Piero (1998). „La fine della Repubblica aristocratica”. Storia di Venezia dalle origini alla caduta della Serenissimaa. 8. Roma: Istituto della Enciclopedia italiana. str. 191—262. 
• Desnica, Boško (1991). Stojan Janković i uskočka Dalmacija: Izabrani radovi. Beograd: Srpska kniževna zadruga. 
• Jačov, Marko (1983). Spisi Tajnog vatikanskog arhiva XVI-XVIII veka. Beograd: SANU. 
• Jačov, Marko (1984). Venecija i Srbi u Dalmaciji u XVIII veku. Beograd: Istorijski institut SANU. 
• Jačov, Marko (1986). Spisi Kongregacije za propagandu vere u Rimu o Srbima 1622-1644. Beograd: SANU. 
• Jačov, Marko (1990). Srbi u mletačko-turskim ratovima u XVII veku. Zemun: Sveti arhijerejski sinod Srpske pravoslavne crkve. 
• Lane, Frederic Chapin (1973). Venice, a Maritime Republic. JHU Press. 
• Milutinović, Kosta (1981). „Srbi u Dalmaciji 1797-1878”. Istorija srpskog naroda. 5 (2). Beograd: Srpska književna zadruga. str. 277—307. 
• Nazor, Ante (2002). „Poljičani u Morejskom ratu (1684-1699)”. 21 (21). Croatian Institute of History. ISSN 0351-9767. Pristupljeno 7. 7. 2012. 
• Nicolle, David (1989). The Venetian Empire, 1200–1670. Osprey Publishing. ISBN 978-0-85045-899-2. 
• Norwich, John Julius (1982). A history of Venice (1. American izd.). New York: Alfred A. Knopf. ISBN 978-0-394-52410-8. 
• Radonić, Jovan (1950). Rimska kurija i južnoslovenske zemlje od XVI do XIX veka. Beograd: Naučna knjiga. 
• Računica, Aleksije (2005). „Razlozi seobe Srba iz Dalmacije u Rusko carstvo tokom 18. vijeka” (PDF). Seoba Srba u Rusko carstvo polovinom 18. veka. Novi Sad: Srpsko-ukrajinsko društvo. str. 52—65. 
• Setton, Kenneth Meyer (1991). Venice, Austria, and the Turks in the Seventeenth Century. DIANE Publishing. ISBN 978-0-87169-192-7. 
• Spremić, Momčilo (1982). „Pripajanje Zete Despotovini i širenje mletačke vlasti u Primorju”. Istorija srpskog naroda. knj. 2. Beograd: Srpska književna zadruga. str. 195—204. 
• Stanojević, Gligor (1970). Jugoslovenske zemlje u mletačko-turskim ratovima XVI-XVIII vijeka. Beograd: Istorijski institut. 
• Finkel, Caroline (2006). Osman's Dream: The Story of the Ottoman Empire 1300–1923. London: John Murray. ISBN 978-0-7195-6112-2. 
• Hochedlinger, Michael (2013). Austria's Wars of Emergence: War, State and Society in the Habsburg Monarchy, 1683-1797. London-New York: Routledge. 
• Čoralić, Lovorka (2001). „Boka kotorska u doba Morejskoga rata (1684–1699)”. Kolo. Matica hrvatska (3). ISSN 1331-0992. Arhivirano iz originala 19. 05. 2011. g. Pristupljeno 01. 04. 2017. 
• Wolf, Larry (2003). Venice and the Slavs : The Discovery of Dalmatia in the Age of Enlightenment ([Reprint]. izd.). Stanford, CA: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-3946-7.